Historia map Tatr
(wg
Witolda H. Paryskiego) 
"Na
mapach Tatry pojawiły się wprawdzie dość dawno, ale przez długi
czas były to mapy większych obszarów (np. Polski, Węgier,
potem Spisza Liptowa, Orawy), na których te góry zaznaczano
jedynie perspektywicznie i symbolicznie, np. w postaci prawie jednakowych
kopców, bez ukazywania rzeczywistych szczegółów
terenu.
Te najstarsze mapy z Tatrami pokazują więc jedynie ogólną lokalizację tych gór, a na ich obszarze (i to nie zawsze) tylko jedną nazwę: nazwę całego ich pasma, np. Schneperg, tj. Schneeberg (Wolfgang Lazius, mapa Węgier, 1556), Tatri Montes (Wacław Grodecki, mapa Polski, 1570), Montes Carpates (Fabius Antonius Colloredo, mapa Spisza w atlasie Parvus Atlas Hungariae, 1688; jako autor bywa mylnie podawany Gabriel Hevenesi).
Dopiero w XVIII w. pojawiają się mapy ukazujące rzeczywiste szczegóły w rzeźbie Tatr, lub nazwy poszczególnych obiektów w tych górach, np. Mappa regni Hungariae Johanna Christ. Müllera z 1709 (oprócz nazwy Carpathici Montes dla Tatr jest tam nazwa Krivany M. dla Krywania, choć same góry są nadal narysowane symbolicznie), mapy komitatu spiskiego Pawła Kraya z 1715 i 1723 (kształty szczytów tatrzańskich nieco zróżnicowane i kilka jezior ale bez nazw), mapy Samuela Mikoviniego (np. Mapa komitatu liptowskiego z 1736, sięgająca po Krywań), mapa starostwa spiskiego Franciszka Floriana Czakiego z ok. 1760 (Tatry, nazwane Montes Tatri, są nadal przedstawione perspektywicznie, kształty szczytów zróżnicowane, niektóre podobne do rzeczywistych ale na ogół fantastyczne, po raz drugi na mapie kilka jezior tatrzańskich, trochę nazw szczytów, dolin i jezior, częściowo błędnie zlokalizowanych), i wreszcie mapa F. J. Le Maire'a z 1786 pt. Jonction du Waag au Poprad, Verbindung der Waag mit dem Poprad (z całymi Tatrami, które są ujęte perspektywicznie jako kopce i turnie o fantastycznych kształtach, bez nazw).
Pierwsze szczegółowe mapy austriackie, tzw. zdjęcia józefińskie, wykonano w 1763-85 dla pewnych obszarów Austro-Węgier; Tatr i Podtatrza dotyczą np. mapa Seegera z 1769 (1:14 400), mapa Motzela z 1770-72 (1:28 800), inna mapa Seegera z 1771 (1:28 800) mapa Miega z 1779-82 (1:28 000). Są to wszystko mapy rękopiśmienne, nie opublikowane; zawierają sporo błędów, ale pokazują teren Tatr już dość szczegółowo i podają sporo nazw różnych obiektów. Wszystkie te mapy już ostatecznie porzucają dawne metody symbolicznego i perspektywicznego przedstawiania gór, przechodząc na metody zbliżone do współczesnych (cieniowanie kreskowe, ale jeszcze bez warstwic). Pierwsze mapy Tatr wydane drukiem (jako miedzioryty) w tym okresie, to najpierw mapa Baltazara Hacqueta z 1796, obejmująca Tatry Polskie, tj. część Tatr Wysokich i część Tatr Zachodnich (ponad 20 nazw), a następnie mapa wschodniej części Tatr Wysokich z 1805-09, której autorem jest Max Hoehm i która też zawiera ponad 20 nazw na terenie Tatr.
Na mapie geologicznej Stanisława Staszica z 1806, obejmującej znacznie szerszy obszar, Tatry są pokazane schematycznie jako kopce i nazw jest niewiele. Kolejno ukazały się mapy Tatr w dziełach naukowych G. Wahlenberga 1814 i A. Rochela 1821. W okresie ok. 1770-1820 trochę szczegółów z terenu Tatr można też znaleźć na wielu mapach Polski, Węgier, Austro-Węgier oraz Galicji i Lodomerii.
W 1819-20 austriaccy topografowie wojskowi dociągnęli od południa do samych Tatr sieć pomiarów triangulacyjnych; ustawili wtedy pierwsze trianguły miernicze na wierzchołkach szczytów tatrzańskich, np. 9 VIII 1820 na Łomnicy.
Następnie w 1822 i 1823 wykonano mapę Tatr w skali 1:28 800 w 8 sekcjach pod ogólnym kierownictwem podpułkownika Antona von Schöna; poszczególne sekcje wykonali porucznicy i podporucznicy Ludwik Kamiński (Polak), Ludwig Klokocsan, Peter Prinzl, Johann Steinberg, Franz Strenner i Alois Wopaterny. Była to najdokładniejsza z wszystkich map tatrzańskich do owego czasu i miała już obfite nazewnictwo, ale brak było na niej wysokości szczytów. Z powodu usterek w sieci triangulacyjnej mapy tej nie opublikowano, ale była ona aktualizowana i korzystały z niej różne osoby przygotowujące własne mapy.
Na podstawie owych map z 1822-23 i dodatkowych pomiarów wydano szereg wojskowych map w różnych skalach, m.in. dwie sekcje tatrzańskie w skali 1:144 000 (część zachodnia w 1869 i część wschodnia w 1870), już z licznymi kotami wysokościowymi.
W tym okresie ukazało się też wiele map Tatr (przeważnie całych), wydanych drukiem przez różnych badaczy tych gór w ich dziełach naukowych lub w przewodnikach, np. Albrecht Sydow i Wolff 1830 (w książce Sydowa), Carl Lohmeyer 1842, Ludwik Zejszner 1844 (mapa geologiczna), W.F. Warhanek 1857, Eugeniusz Janota 1860 (tylko Tatry Polskie), Friedrich Fuchs 1863, F.W. Hildebrandt 1863, Kareł Kořistka 1864, Walery Eljasz 1870, Karl Kolbenheyer 1876. W niektórych przypadkach mapy były samodzielnie przygotowane (i w związku z tym dosyć prymitywne), a w innych opierały się mniej lub bardziej na materiałach cudzych, tj. na mapach poprzednio opublikowanych lub rękopiśmiennych, m.in. wojskowych. Najlepsza z nich była mapa Kořistki.
Następne wojskowe pomiary austriackie przeprowadzono w Tatrach w 1876 i 1895-97; na ich podstawie wydano w 1898 mapę "topograficzną" 1:25 000, a z niej sporządzono i wydano mapę "specjalną" l:75 000 i mapę "generalną" l:200 000. W późniejszych latach wielokrotnie przeprowadzano reambulację pomiarów w Tatrach. Pomiary te, zwłaszcza z 1895-97 (łącznie z późniejszymi reambulacjami), posłużyły do opracowania i opublikowania szeregu wydań map wojskowych.
Owe mapy wojskowe stanowiły zasadniczy podkład do opracowania licznych map turystycznych i in., ukazujących się aż do I wojny światowej i nawet po niej, a w Czechosłowacji nawet po II wojnie światowej. Były to mapy wydawane przez instytucje państwowe (np. Drukarnia Państwowa w Budapeszcie), towarzystwa turystyczne (np. TT w 1903) i pojedyncze osoby (Walery Eljasz, Franz Dénes, August Otto, Tytus Chałubiński, Gustav Pelikan, Tadeusz Zwoliński, Janusz Chmielowski, Mariusz Zaruski, Janos Vigyázó i Károły Kogutowicz, V. Mrázek, Adam Tomaszewski, Alois Chytil, F. Karpowicz i wielu in.), a po I wojnie światowej także przez polski i czechosłowacki Wojskowy Instytut Geograficzny.
W latach międzywojennych polski Wojskowy Instytut Geograficzny (WIG) wydawał mapy Tatr lub większych obszarów łącznie z Tatrami, w skali 1:300 000 i 1:100 000 (pojedyncze arkusze i arkusz zbiorczy, obejmujący całe Tatry z Podtatrzem) (na wersji tego arkusza z 1939 zdążono wprowadzić zmiany terytorialne w Tatrach i na Podtatrzu, będące wynikiem agresji Polski na Czechosłowację w tymże roku). WIG na podstawie własnych nowych pomiarów fotogrametrycznych wydał w 1934 i 1938 mapę Tatr Polskich w skali 1:20 000; mapa ta miała kilka wersji o różnych tytułach: Tatrzański Park Narodowy (choć TPN jeszcze nie istniał), Tatry (część polska).
Wśród map turystycznych najlepsze w tych latach były mapy Tadeusza Zwolińskiego, najpierw Tatry Polskie 1:37 500 w 7 wydaniach (1912-32), potem Tatry Wysokie i Bielskie 1:40 000 (1931) i Tatry 1:50 000 (1936 i 1948).
W czasie II wojny światowej ukazały się mapy Tatr i Podtatrza w różnych skalach, były one produkcji niemieckiej, brytyjskiej i radzieckiej, a przeznaczone do celów wojskowych. Były też mapy słowackie. Cała ta produkcja kartograficzna opierała się na przedwojennych mapach polskich i czechosłowackich.
Po II wojnie światowej na podstawie nowych pomiarów wydano w arkuszach mapy wojskowe 1:25 000 Tatr Słowackich oraz do celów naukowych i innych mapy topograficzne 1:10 000 Tatr Słowackich, ale nie były one ogólnie dostępne.
W Polsce ukazała się Mapa geologiczna serii wierchowej Tatr Polskich 1:20 000 Ferdynanda Rabowskiego (1954) oraz zbiorowo opracowana Mapa geologiczna Tatr Polskich 1:10 000 w 14 arkuszach (1958-80) na podkładzie mapy fotogrametrycznej z 1938 i powojennych badań geologicznych. W 1979 PPWK opracowało Mapę geologiczną Tatr Polskich 1:30 000.
W kolejnych wydaniach ukazuje się mapa Tatry i Pieniny 1:75 000 (od 1957) i Tatrzański Park Narodowy l:30 000 (od 1962). W Czechosłowacji ukazywała się większa rozmaitość map turystycznych Tatr i Podtatrza l:75 000, l:50 000 i in. Ich wydawcą była Slovenská kartografia, w 1967 pojawiły się Západné Tatry - Roháče, a w 1971 - Vysoké Tatry. Do polskich i słowackich przewodników turystycznych dołącza się mapy w różnych skalach.
Najbardziej szczegółową ogólnie dostępną mapą tatrzańską były Tatry Polskie 1:10 000, wydane w 1984 przez Zarząd Topograficzny Sztabu Generalnego Wojska Polskiego na podstawie pomiarów z 1965-70 i późniejszej aktualizacji. Składała się z 14 arkuszy i osobno wydanych objaśnień ze skorowidzem nazw, a dla turystów mapa ukazała się też w formie składanych arkuszy. Ponadto mapa ta została włączona do wielkiego dzieła kartograficznego, jakim jest Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego (Za., Kr. 1985), wydany z inicjatywy prof. Mieczysława Klimaszewskiego przez Tatrzański Park Narodowy i Oddział Krakowski Polskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk o Ziemi. Atlas ten, oprócz owej mapy 1:10 000, zawiera 32 mapy (przeważnie 1:50 000) obrazujące różne zagadnienia: przyrodnicze, gospodarcze, turystyczne, historyczne i ochrony przyrody. Red. atlasu: Kazimierz Trafas. Autorzy map: liczny zespół.
Istnieje też wiele map specjalnych Tatr i Podtatrza, dołączanych do prac naukowych z różnych dziedzin, a z rękopiśmiennych są mapy gospodarcze (np. leśne) i katastralne, nieraz w dużych skalach (np. 1:2 880). Katastry galicyjskie opracowano w 1787-88, 1820 i 1846. Katastry węgierskie (przynajmniej na Spiszu) zaprowadzono dopiero w 1853; np. teren Jaworzyny Spiskiej uzyskał mapy katastralne w 1853 i 1857. Mapy katastralne były uzupełniane różnymi „tabelami” i mapami gospodarczymi, m.in. leśnymi.
Są też nowsze mapy katastralne, a z epoki przed zaprowadzeniem katastru (np. z XVIII w.) zachowały się różne mapy rękopiśmienne gospodarcze i graniczne z Tatr i Podtatrza. W urzędach i pracowniach znajdują się liczne mapy lokalne, wykonane w celach inwestycyjnych, np. w Miejskiej Pracowni Geodezyjnej w Zakopanem są mapy: Kasprowy Wierch 1:500 (1963-64), Hala Goryczkowa 1:500 (1964), Hala Kondratowa 1:250 (1969), Myślenickie Turnie 1:250 (1971)."
wg Wielkiej Encyklopedii Tatrzańskiej Zofii i Witolda H. Paryskich, Wydawnictwo Górskie, Poronin 1995, uzupełnione
Do istotnych ciekawostek można zaliczyć mapy plastyczne, produkowane przez PPWK. Była to mapa 1:75 000 oraz mała mapka 1:200 000. Podobną mapkę wydawali też Słowacy, jej charakterystyczną cechą były bardzo mocne barwy. Jaskółką zmian, które miały wkrótce nastąpić w zakresie wyglądu map tatrzańskich, była praca magisterska Joanny Lewandowskiej w Katedrze Kartografii UW z 1984. Była to interesująca próba nowego rozwiązania graficznego wersji narciarskiej mapy Tatr 1:25 000. Świetnie wyważona symbolika i finezyjnie narysowana rzeźba terenu, to wielkie plusy tego ręcznie wykonanego fragmentu mapy.
Zasadnicze zmiany na rynku tatrzańskim nastąpiły w latach 90-tych, po uwolnieniu cenzury i zaistnieniu wolnego rynku.
Mapa PPWK Tatry i Pieniny została zastąpiona Tatrami i Podhalem w tej samej skali, tj. 1:75 000. Swoją zasadniczą mapę TPN PPWK zmieniło na nową dopiero w 2002.
Pierwszym konkurentem PPWK na turystycznym rynku tatrzańskim został wrocławski Eko-Graf. W 1995 opracowano w nim Tatry Polskie i Słowackie 1:50 000, rok później powstał Tatrzański Park Narodowy 1:30 000, z nietypową orientacją południową. Wspomniane mapy miały szereg wersji językowych, były przeskalowywane, na ich podstawie powstał także Kieszonkowy Atlas Tatr.
W 1998 na rynek wkroczyła zielonogórska Sygnatura z Tatrzańskim Parkiem Narodowym 1:25 000. Rozwinięciem tej mapy na wschód były Tatry Wysokie w 2001, a na zachód - Tatry Zachodnie w 2002, wszystkie w tej samej skali. W tymże roku Sygnatura wydała Tatry i Podhale 1:50 000. Należy pamiętać także o wersji zimowej i obcojęzycznej mapy TPN tej firmy.
Kolejne dzieło, to oficjalna mapa TPN 1:30 000, opracowana przez Wojskowe Zakłady Kartograficzne w 1999. Doczekała się także wersji zimowej i anglojęzycznej. W 2001 na rynek wkroczył ExpressMap z zafoliowaną mapą Tatr (polskich) 1:27 000. Kolejna nietypowa skala, 1:40 000, cechuję mapę Tatr (polskich) wydawnictwa Pietruska&Partner (2000). W najmniejszej skali, 1:175 000, opublikowano w 1999 Euroregion Tatry. Navigator z Krakowa wydał w 1999-2000, dość proste, mapy wszystkich gmin tatrzańskich, w skali 1:20 000 i mniejszych, oraz mapę powiatu tatrzańskiego. W 2003 roku nowością była mapa TPN Karty w skali 1:25 000 z charakterystycznym rozcięciem treści wzdłuż Chochołowskiej Doliny. Mapa TPN w skali 1:30 000 Wyd. Mapy Ścienne Beata Piętka to przeróbka oficjalnej mapy TPN.
Ważna zmiana nastąpiła w zakresie opracowywania map topograficznych. Zaangażowała się w to silnie Państwowa Służba Geodezyjna i Kartograficzna wydając w 1997-98, w tzw. Układzie 92, komplet map 1:10 000, o aktualności z 1995. Na ich podstawie, w tych samych latach, opublikowano komplet map topograficznych 1:50 000, pokazujących również teren na Słowacji (powrót do dobrego zwyczaju przedwojennego). W skali 1:100 000 Zarząd Topograficzny SG WP, WZKart. i PPGK opracowały mapę topograficzną w wersji turystycznej (4 arkusze dla Tatr w 1996).
Na uwagę zasługuje ciekawostka w postaci Satelitarnej mapy obrazowej Tatr 1:75 000, wydanej w 1994 przez Neokart-GIS. Niestety, obraz ten jest w barwach nierzeczywistych. W tym samym roku opublikowano Atlas turystyczny Tatr polskich, autorstwa Edwarda Moskały. Wydawcą był Sport i Turystyka, a od 1996 - Muza.
Głębokie przeobrażenia na kartograficznym rynku turystycznym nastąpiły też na Słowacji. Dotychczasowy monopolista, Slovenská kartografia, został całkowicie zastąpiony przez wydawnictwo wojskowe, Vojenský kartografický ústav Harmanec. Firma ta na podkład topograficzny wniosła treść turystyczną. Dzięki temu, było możliwe opublikowanie w krótkim czasie serii map turystycznych 1:50 000, pokrywających cały kraj. W 1993 pojawiły się Vysoké Tatry, a w 1995 Západné Tatry - Roháče. Ich wersje zimowe wydano niedługo później.
Zasadniczą zmianą jakościową było opublikowanie w 1997 pierwszej dla Tatr mapy 1:25 000. Były to Vysoké Tatry, na podkładzie topograficznym, dość starym (lata 80-te), z treścią topograficzną podobną do tej na mapie 1:50 000. Mapa obejmowała tylko część Tatr Bielskich. W 1999 opracowano w tej skali Západné Tatry - Podbanské - Zverovka, a zaraz potem zmontowano obydwie mapy oraz mapę Tatr Niżnich w Podrobný turistický atlas Tatr.
W 2001-02 VKU Harmanec wydał także serię Podrobná cykloturistická mapa 1:100 000 (dla Tatr 2 arkusze) oraz analogiczną Mapę turistických zaujímavostí.
Wydawnictwa z państw trzecich również opracowują swoje mapy Tatr, przeważnie 1:50 000. Już w 1993 RV Verlag ze Stuttgartu opublikował Hohe Tatra, mapa ta miała tylko 1 wydanie. Podobną nazwę nosi mapa firmy Freytag&Berndt z Wiednia.
© Michał Siwicki
historia